Καστοριά: Ποιον βιντεοσκοπούσε η Μαρινέλλα στην Κλεισούρα?

 Πέμπτη 16 Αυγούστου 2012. Στην Κλεισούρα συνεχίζεται η εορταστική περίοδος του 15Αύγουστου με το παραδοσιακό δρώμενο του Βαλμά*. Στην πλατεία του χωριού πολύς κόσμος παρακολουθεί το καθιερωμένο έθιμο. Οι κάμερες και τα κινητά έχουν πάρει φωτιά! Μια κάμερα όμως καταγράφει με κάθε λεπτομέρεια γιατί ο κάτοχος της έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για κάποιον από τους συμμετέχοντες. Η
Μαρινέλλα καταγράφει με πάθος και ενθουσιασμό τον Κλεισουριώτη γαμπρό της Τίμο.
Η μεγάλη Ελληνίδα καλλιτέχνιδα είναι πλέον συνεπέστατη κάθε χρόνο στο πρόγραμμα  επισκέψεων της στην Κλεισούρα.Πάσχα, δεκαπενταύγουστο αλλά και σε άλλες περιόδους η Κλεισούρα έχει γίνει αγαπημένος της προορισμός.Και του χρόνου Μαρινέλλα!



Στην Κλεισούρα με το τέλος του Τρανού Χορού, τελείται ένα παλιό κτηνοτροφικό παιχνίδι, ο Βαλμάς[23]. Οι γυναίκες, κατά την παράδοση, αποσύρονται, για να παρακολουθήσουν το δρώμενο, στο οποίο εθιμικά επιδίδονται οι άνδρες. Οι γυναίκες θα ξαναμπούν μετά το Βαλμά για να χορέψουν μετά από τους άνδρες. Το δρώμενο αυτό χαρακτηρίζεται από τη γενική ανδροκρατική ιδεολογία. Γύρω στα 20 παλικάρια πιάνονται στη σειρά, ο ένας από το ζωνάρι του άλλου. Ο πρώτος είναι ο κεχαγιάς (βλαχ. κιχαγιέ[24]), το αφεντικό, και ο τελευταίος ο βαλμάς (βλαχ. βαλμά ή βαλαμά[25]), ο αλογοβοσκός τουναργιλέ (βλαχ. ιργκιλέ[26]), δηλαδή του κοπαδιού αλόγων που συντηρεί ο κεχαγιάς. Το κοπάδι των αλόγων αποτελούν τα παλικάρια μεταξύ κεχαγιά και βαλμά. Ο κεχαγιάς που κρατά στο χέρι ένα ζωνάρι – λουρί (παλαιότερα μια ξύλινη βέργα), αρχίζει τη στιχομυθία. Η στιχομυθία αυτή παλιότερα γινόταν στα βλάχικα, ο εξελληνισμός της όμως προήλθε πιθανόν από το γεγονός ότι οι θεατές του δρωμένου τις τελευταίες δεκαετίες ήταν άτομα που δεν γνώριζαν την βλάχικη γλώσσα[27]. Κάθε απάντηση του βαλμά συνοδεύεται από κυνηγητό του αφεντικού να τον χτυπήσει με το λουρί. Αυτός προσπαθεί να αποφύγει τα χτυπήματα και συμπαρασύρει όλα τα παλικάρια που συμβολίζουν το κοπάδι των αλόγων. Ορισμένες φορές ανεβαίνει καβάλα πάνω στους ώμους του τελευταίου για να αποφύγει το αφεντικό του.
Το δρώμενο αυτό, που τελείται εδώ και χρόνια απαράλλακτο χωρίς χασμωδίες και μεταγενέστερες προσθήκες, σχετίζεται σαφώς με το έργο του μεγάλου Βλάχου ποιητή Αριστοτέλη Βαλαωρίτη[28] «Δημώδης περί βαλμά θρύλος» (Λευκάδα 1878)[29]. Ο ποιητής αρχικά ταυτίζει το βαλμά με πτηνό της νύχτας, του οποίου η εμφάνιση είναι προάγγελος μεγάλων συμφορών και στη συνέχεια αναφέρει έναν παλιό θρύλο για δυο αδελφούς βαλμάδες, απ’ τους οποίους ο μεγαλύτερος, ο Μήτρος, καταδυνάστευε τον μικρότερο, τον Γιώργο, ο οποίος έβοσκε τα άλογα. Κάποια μέρα παρουσιάστηκε ευκαιρία να πωληθούν οκτώ άλογα, κατά τη μεταφορά τους όμως προς πώληση ο Μήτρος διαπίστωσε ότι έλειπε ένα και τυφλωμένος από οργή σκότωσε τον αδελφό του τον Γιώργο. Λίγο αργότερα όμως ο αδελφοκτόνος διαπίστωσε ότι τα άλογα ήταν οκτώ και ότι το ένα που έλειπε ήταν αυτό το οποίο ίππευε ο αδελφός του ο Γιώργος. Κλαίγοντας λοιπόν πάνω στο σώμα του νεκρού αδελφού του, ο Μήτρος παρακάλεσε το Θεό να τον μεταμορφώσει σε πτηνό που μέχρι σήμερα περιπλανιέται θρηνώντας. Στο διάλογο που διεξάγεται μεταξύ βαλμά και κεχαγιά διακρίνει κανείς την προσπάθεια του βαλμά να αντιδράσει στην καταδυνάστευσή του από τον κεχαγιά.
Εκτός όμως του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη αξιόλογη είναι και η καταγραφή και περιγραφή του εθίμου από τον Περικλή Παπαχατζή στα 1893. Η μαρτυρία αυτή του Παπαχατζή μας βοηθά στην επιβεβαίωση του παραπάνω συμπεράσματος ότι το δρώμενο τελούνταν στη βλάχικη γλώσσα. Γράφει λοιπόν: «Το παιχνίδι αυτό παίζεται συνήθως από παλικάρια και από άντρες. Η ονομασία του προέρχεται από τη λέξη βαλμάς (=βοσκός αγέλης αλόγων – ιπποφορβείου, ιππότροφος). Γίνεται κατά τον ακόλουθο τρόπο:
Όλοι όσοι θέλουν να λάβουν μέρος σ’ αυτό το παιχνίδι πιάνονται ο ένας με τον άλλο από το ντουλαμά από την πλάτη και οι δυο πιο χωρατατζήδες τοποθετούνται ο ένας στην αρχή και ο άλλος στο τέλος. Αυτός στην αρχή λογαριάζεται ως το αφεντικό – ο κύριος (βλαχ. ντόμνουλ’) των αλόγων – φοράδων, γιατί όλοι οι άλλοι μετά τον πρώτο και μέχρι τον τελευταίο θεωρούνται άλογα – φοράδες. Αυτός στο τέλος είναι ο βαλμάς (=ο υπηρέτης του αφεντικού).
To αφεντικό κάνει κάποιες ερωτήσεις στο βαλμά και με τις ευτράπελες απαντήσεις που δίνει, προκαλεί το γέλιο στο παρευρισκόμενο πλήθος που παρακολουθεί. Ορισμένες φορές ο βαλμάς απαντά στα ελληνικά και εξαιτίας αυτού του γεγονότος ομιλεί παρεφθαρμένα βλάχικα, πράγμα που προκαλεί ακόμα περισσότερα γέλια στο πλήθος. Για περισσότερη πλάκα όμως, πολλές φορές το αφεντικό μιλάει στα ελληνικά και ο υπηρέτης στα βλάχικα, γιατί οι ερωτήσεις που κάνει το αφεντικό, δεν πείθουν το βαλμά και αυτός προσποιείται ότι δεν καταλαβαίνει ελληνικά και μιλάει βλάχικα. Αυτό εκνευρίζει το αφεντικό, το οποίο τρέχει πίσω από το βαλμά με μια βέργα (σήμερα λουρί) για να τον χτυπήσει και να τον στρέψει προς την άλλη πλευρά, το οποίο μεταξύ άλλων, προκαλεί χαλασμό από τα γέλια του κόσμου.
Το παιχνίδι γίνεται σε γιορτές ,μετά το τέλος του χορού. Για τα παιδιά το συμβάν αυτό είναι ένα σύνηθες παιχνίδι και ελάχιστα τα ενδιαφέρει η φροντίδα του υπηρέτη για τις φοράδες του αφεντικού. Συγκεκριμένα το αφεντικό κάνει ερωτήσεις στον υπηρέτη κατά τον παρακάτω τρόπο[30]:
-Αφεντικό: Ω Βαλμά!!
-Βαλμάς: (Προτρέπει τις φοράδες να προχωρήσουν, προφασιζόμενος ότι δεν ακούει, λέγοντας) Ιιι, Ιιι!! (Κι αυτό ακολουθείται από κάποια βρισιά στις συστάσεις του αφεντικού και κυρίως στις συστάσεις του αφεντικού του)
-Αφ.: Δεν ακούς βρε;
-Βαλ.: Τραβάει ο μύλος, δεν μπορώ να ακούσω.
-Αφ.: Τι έχει εκείνη η φοράδα και κουτσαίνει;
(Στο σημείο αυτό ένας από τους νέους που λογίζονται ως φοράδες κουτσαίνει)
-Βαλ.: Ντε!! Ξέρω εγώ; Πήγε να πιει νερό και τη δάγκωσε ένας βάτραχος.
-Αφ.: (Θυμώνει και οπλισμένος με μια βέργα αμέσως χτυπά το βαλμά, ο οποίος πιάνεται στην ουρά των φοράδων, αναζητώντας τη σωτηρία από την αντίθετη πλευρά από αυτή από την οποία έρχεται το αφεντικό) Πώς βρε!! Σκύλε, εσύ θα μου ψοφήσεις όλες τις φοράδες!!
-Αφ.: (Αφού ηρεμήσει, αρχίζει πάλι το αφεντικό) Εμ εκείνη η μπάλια, που είναι;
-Βαλ.: Πήγε να βοσκήσει και τη δάγκωσε ένα φίδι στα αυτιά και ψόφησε.
(Πάλι εξοργίζεται το αφεντικό και πάλι ψάχνει να τον χτυπήσει με τη βέργα. Ο υπηρέτης προφυλάσσεται, όσο μπορεί και συνεχίζει να προτρέπει τις φοράδες να προχωρήσουν, βρίζοντάς ’τες για το αφεντικό και την αφεντικίνα.
-Αφ.: Εμ το τομάρι τι το έκανες;
-Βαλ.: Το έκανα γούνα στη γυναίκα σου.
-Αφ.: Πώς βρε σκύλε, δεν έχει η γυναίκα μου γούνα για να της κάνεις εσύ;
(Σε όλες τις απαντήσεις το αφεντικό αναζητά να χτυπήσει τον υπηρέτη).
-Αφ.: Τα πόδια τι τα έκανες;
-Βαλ.: Τα έδωσα στην γυναίκα σου να κάνει πατσά.
-Αφ.: Τα πέταλα τι τα έκανες;
-Βαλ.: Τα έδωσα στη γυναίκα σου να κάνει πιάτα, γιατί δεν έχει σε τι να φάει.
-Αφ.: Τα αυτιά τι τα έκανες;
-Βαλ.: Τα έδωσα στη γυναίκα σου να κάνει κουτάλια, να έχετε να τρώτε.
Διαρκώς έτσι συνεχίζει το αφεντικό να ενδιαφέρεται για την αιτία θανάτου των φοράδων και για κάθε τμήμα του σώματός τους. Οι απαντήσεις που κάθε φορά διαφέρουν, όπως εκείνες που κάνει στο βαλμά είναι άλλοτε λιγότερο και άλλοτε περισσότερο έξυπνες.Αφού τελειώσει με την αιτία θανάτου των φοράδων, αρχίζει με άλλη. Στους Βλάχους – Αρμάνους των Μογλενών το παιχνίδι αυτό ονομάζεται: Tser» [31]. Σημαντικότατη είναι η τελευταία αυτή πληροφορία του Παπαχατζή για επιβίωση του εθίμου αυτού και στους Βλαχομογλενίτες. Εντούτοις παρά την επισταμένη έρευνά μας δεν καταφέραμε να αντλήσουμε καμία σχετική πληροφορία από την περιοχή των Μογλενών.
Το δρώμενο αυτό διαρκεί 15 – 20 λεπτά και με το τέλος του αρχίζει και πάλι το γλέντι με τα βιολιά. Πρώτα όμως θα χορέψουν όσοι συμμετείχαν στον Τρανό Χορό – πρώτα οι άντρες και μετά οι γυναίκες θα χορέψουν το τσάμικο το βαρύ και τη σβαρνιάρα ή το χορό της πεθεράς – και στη συνέχεια το γλέντι θα γίνει παλλαϊκό μέχρι το πρωί.
Οι Κλεισουριώτες ακόμη και σήμερα δεν ξεχνούν τον Τρανό Χορό και το δρώμενο του Βαλμά και τα δυο τελούνται ανελλιπώς κάθε χρόνο στην πλατεία του πάνω μαχαλά, στον αυλόγυρο του Αη-Νικόλα, παρά την αλλοτρίωση που επέφερε η σύγχρονη τεχνολογία και καταδεικνύουν ότι η παράδοση της Κλεισούρας δεν θα χαθεί.